پرداخت خسارت کشورهای ثروتمند به کشورهای فقیر؟

نیکو تاج‌ دولت – رافیا شهید

یک سال دیگر، یک کنفرانس تغییرات آب و هوایی دیگر. نزدیک به ۲۰۰ کشور مختلف از سراسر جهان در نوامبر سال ۲۰۲۲ میلادی در شهر شرم‌الشیخ مصر گرد هم آمدند تا اولویت‌ها، موارد اضطراری تغییرات آب و هوایی و توسعه اهداف خود برای آینده‌ای پاکیزه‌ تر را ارائه کنند.

اما آیا کشورهای جهان قصد شفاف سازی در مورد اعمال و رفتار مخرب خود در آلایندگی آب و هوا و پایبندی به توافقات و تعهدات پیشین خود را دارند؟

کنفرانس تغییرات آب و هوایی سازمان ملل که در سال ۲۰۲۲ در مصر برگزار شد، با توافقی به پایان رسید که بسیاری آن را یک موفقیت پس از دهه‌ها تلاش می‌دانند. در این توافقنامه که با نام صندوق “ ضرر و زیان “ شناخته می‌شود، ترتیبی اتخاذ شده است تا کشورهای ثروتمند جهان اقدام به تخصیص بودجه برای رسیدگی به اثرات تخریبی بلایای مرتبط با تغییرات آب و هوایی همانند سیل، طوفان و خشکسالی طولانی مدت بر کشورهای فقیر نمایند.

با این توافقنامه، کشورهای ثروتمند جهان اعتراف به تقصیر خود در تشدید آسیب‌های بوجود آمده بر اثر تغییرات آب و هوایی بر کشورهای در حال توسعه و بروز مشکل در رفع آنها برای کشورهای فقیر جهان کرده‌اند.

کشورهای در حال توسعه از ظرفیت صندوق ضرر و زیان برای بازگرداندن اعتماد بین کشورهای فقیر و ثروتمند استقبال کرده‌اند. اما چه مقدار می‌توانیم به عملکرد این صندوق اعتماد کنیم؟ اگر شواهد تاریخی را در نظر بگیریم، دولت‌ها به تعهدات بسیار زیاد خود در ارتباط با تغییرات آب و هوایی به ندرت عمل کرده‌اند.

به طور مثال، سال ۲۰۰۹ در توافقنامه مشابهی که در شهر کپنهاگ دانمارک به امضا رسید، توافق شده بود تا کشورهای ثروتمند جهان تا سال ۲۰۲۰، هر سال  مبلغ یکصد میلیارد دلار برای کمک به بهبود شرایط و سازگاری کشورهای در حال توسعه با راهبردهای تعیین شده این کنفرانس پرداخت کنند.

تا پایان سال ۲۰۲۲، هیچیک از موارد توافقنامه سال ۲۰۰۹ به نتیجه نرسیده است. تعهدات گنجانده شده در توافقنامه سال ۲۰۱۵ پاریس نیز با انتقاد گسترده دانشمندان مواجه شده که استدلال می‌کنند این توافقنامه از مسیر کاهش دمای هوا در سطح جهانی منحرف شده‌ است، فقط به این دلیل که دولت‌ها با عواقب بازدارنده و جدی برای عملکرد ضعیف خود مواجه نمی‌شوند.

صندوق “ ضرر و زیان “ جدید نیز در معرض خطر تسلیم شدن در برابر چالش‌های مشابه است. در کنفرانس تغییرات آب و هوایی اخیر در کشور مصر، ایجاد این صندوق به سادگی انجام شد. اما اکنون یک “ کمیته انتقالی “ باید توصیه‌هایی حول محور این صندوق برای بررسی نتایج عملکرد آن در کنفرانس بعدی ارائه دهد.

روند آهسته اجرای تعهدات این توافقنامه‌ها همراه با عدم وجود ضمانت اجرایی برای تعهدات کشورها، مانع بزرگی برای اجرایی نشدن چنین تعهداتی است. ما دیگر نمی‌توانیم به صورت منفعل نتایج این کنفرانس‌ها و جنجال‌های رسانه‌ای دولت‌های کشورهای توسعه یافته برای صراحت و پایبندی محکم به راهکارهای تغییرات آب و هوایی را بپذیریم.

بارها و بارها شاهد بوده‌ایم که کشورهای توسعه یافته و ثروتمند انگیزه خود برای رسیدن به اهداف وعده داده شده را از دست داده‌اند. این امر به ویژه در شرایطی که مناقشات داخلی کشورها درباره سیاست‌های پرداخت خسارت توسط دولت‌های پیشین کشورهای ثروتمند در حال افزایش است، حقیقت پیدا می‌کند.

با توجه به این چالش‌ها، وجود صندوق ضرر و زیان باید از اولویت بالایی برخوردار باشد. این اولویت‌ها شامل پاسخ به تعداد زیادی پرسش پیچیده درباره واجد شرایط بودن دریافت کمک‌های مالی این صندوق و ضمانت اجرایی آن خواهد بود.

در سال ۲۰۲۲، جهان شاهد انبوهی از بلایای طبیعی بود. از بروز سیل در پاکستان گرفته تا خشکسالی در خاورمیانه. نیازی به یادآوری بروز تعداد زیادی طوفان و گردباد، آتش سوزی جنگل‌ها و موج گرما در آمریکای شمالی نیست. برای جلوگیری از ایجاد سیاره‌ای که برای بلایای طبیعی رقابت می‌کند، باید معیارهای روشنی جهت واجد شرایط بودن دریافت کمک‌های مالی صندوق ضرر و زیان وجود داشته باشد.

توصیه ما این است که شرایط دریافت کمک‌های مالی صندوق ضرر و زیان محدود به کشورهای کم درآمد و متوسط جهان باشد، نه در جهت منافع کشورهای ثروتمند دارای اقتصاد بزرگ مانند چین. علاوه بر این، تخصیص بودجه از سوی این صندوق باید متناسب با شدت بلای طبیعی باشد به طوریکه شدیدترین بلای طبیعی بوجود آمده در هر گروهی از جمله فجایع ژئوفیزیکی و هواشناسی به طور خودکار واجد دریافت کمک مالی از سوی صندوق ضرر و زیان شود.

علاوه بر کمک رسانی به هنگام بروز بلایای طبیعی، بودجه صندوق ضرر و زیان باید برای تجهیز کشورهای فقیر به زیرساخت‌های سازگارپذیر برای محافظت در برابر تاثیرات تغییرات آب و هوایی اختصاص داده شود. این امر می‌تواند از طریق ایجاد یک روند رقابتی که به موجب آن کشورهای واجد شرایط، پیشنهادهای دریافت کمک مالی برای پروژه خاص خود را ارائه دهند که بر این اساس و مورد به مورد بررسی شود.

وجود یک فرمول استاندارد برای تعیین میزان بودجه لازم برای مشارکت هر کشور توسعه یافته متناسب با تولید ناخالص داخلی و میزان آلایندگی آن کشور ضروری است. تجزیه و تحلیل صورت گرفته توسط کربن بریف، ایالات متحده آمریکا، روسیه، برزیل و اندونزی را به عنوان بزرگترین تولید کنندگان دی اکسید کربن در جهان معرفی کرده است.

با این حال، این فهرست باید برای در نظر گرفتن تولید گازهای گلخانه‌ای در طول تاریخ و میزان دقیق انتشار این گازها توسط کشورهای استعمارگر بروز رسانی شود. به عنوان نمونه، بریتانیا باید برای نقش خود در اشغال کشورهای مختلف جهان در طول تاریخ و تاثیر سیاست‌های استعماری این کشور بر خسارت‌های وارد آمده بر آب و هوای کشورهای مستعمره خود، پاسخگو شود و به جبران این خسارت‌ها بپردازد.

با در نظر گرفتن چنین عواملی، کمیته انتقالی می‌تواند یک جدول استاندارد درآمد برای تعیین سهم دریافتی کشورها ایجاد کند. این صندوق همچنین می‌تواند شامل اهرم‌هایی برای تسهیل دستیابی به پروژه‌ها و دانش مشترک بین کشورها باشد. به این منظور برای کشورهایی که نمی‌توانند به تعهدات مالی خود عمل کنند، در صورت مشارکت در پروژه های تحقیقی دو جانبه برای پیشبرد راهکارهای اقلیمی، کمک‌هایی ارائه شود.

در نهایت، مقررات صندوق ضرر و زیان باید به طور مؤثر اجرا شوند، به طوری که عضویت در این صندوق دارای مزیت باشد و جریمه‌های مشخصی نیز برای عدم رعایت این مقررات وجود داشته باشد. اینها می‌تواند شامل جریمه‌های مالی برای کشورهایی باشد که از اجرای تعهدات خود سر باز می زنند یا حتی در موارد شدید، از حضور اینگونه کشورها در گفتگوهای تغییرات آب و هوایی جلوگیری به عمل‌ آید.

ما راهکارها، ابزارها و موافقت نامه‌ها را داریم. زمان انجام این کارها خیلی وقت است که به سر آمده و با توجه به اینکه ثبات کشورهای در حال توسعه به مویی بند است، ظرفیت کشورهای توسعه یافته و ثروتمند برای کاهش شرایط بدتر در آینده را نمی‌توان به دلیل زمان طولانی و اجرای ضعیف این راهکارها از دست داد.

سیاست‌ها و خط مشی عمومی مانند نوری است در انتهای تونل که دولت‌ها را پاسخگو کرده و از اجرای استانداردها اطمینان حاصل کند. عدم رعایت مقررات دیگر یک گزینه نیست.

نیکو تاج دولت – رافیا شهید    نیکو و رافیا هر دو دانشجویان دانشکده مانک، دانشگاه تورنتو هستند